Miễn dịch là gì? Hệ thống bảo vệ cơ thể toàn diện giúp duy trì sự cân bằng bên trong và ngăn chặn các tác nhân gây bệnh từ bên ngoài
Khái niệm “Miễn dịch là gì” trở thành chủ đề không thể thiếu khi nói về sức khỏe và tình trạng cơ thể của con người. Miễn dịch không chỉ là một quá trình quan trọng để bảo vệ cơ thể khỏi các tác nhân gây bệnh. Nó còn đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì sự cân bằng và tăng cường sức đề kháng. Bài viết dưới đây sẽ cung cấp đầy đủ thông tin về khái niệm này và vai trò của nó đối với sức khỏe.
Nội dung
1. Tổng quan về miễn dịch
1.1 Miễn dịch là gì?
Đấu tranh sinh tồn là quy luật tất yếu trong bất kỳ hệ sinh thái nào. Lợi khuẩn và hại khuẩn cùng tồn tại song hành và tiêu diệt nhau bất cứ khi nào có cơ hội. Bởi vậy, mỗi sinh vật đều có cơ chế tự bảo vệ, nhằm bảo toàn cho bản thân và chống lại các tác nhân gây hại. Để duy trì cơ chế đó, cơ thể đã tạo ra lớp màng mang tên “miễn dịch”. Tuy nhiên, cần thường xuyên bổ sung và tăng cường các chất giúp tăng cường sức đề kháng.
“Miễn dịch” (Tiếng Latinh là immunitas) bao gồm tất cả các cơ chế sinh học. Nó giúp cơ thể đa bào giữ được liên kết giữa tế bào và mô. Nhờ đó, bảo vệ cơ thể khỏi các tác nhân gây hại như mầm bệnh và các độc tố. Điển hình là ngăn chặn vi khuẩn có hại xâm nhập. Nói một cách dễ hiểu, miễn dịch là sức đề kháng của cơ thể chống lại các bệnh khác nhau. Hoạt động đúng cách giúp hệ miễn dịch bảo vệ cơ thể khỏi một số tác nhân. Chẳng hạn như virus, vi khuẩn, nấm mốc, ký sinh trùng,… Ngoài ra, nó còn chống lại chất gây dị ứng, ngăn chặn tế bào ung thư và tế bào chết. Nhìn chung, vai trò chính của hệ miễn dịch đầy phức tạp là duy trì sự cân bằng của môi trường bên trong của cơ thể. Đồng thời, chống lại các tác nhân có hại.
1.2 Hệ miễn dịch là gì?
Rất nhiều người thắc mắc “Hệ miễn dịch là gì?”, có giống với khái niệm “Miễn dịch”? Hệ miễn dịch là hệ thống gồm các tế bào và phân tử được biệt hóa để chống lại các một số tác nhân có hại. Cụ thể là sự xâm nhiễm của vi khuẩn, virus, ký sinh vật,… Hệ thống miễn dịch cũng là một hệ thống như tuần hoàn, hô hấp, tiết niệu hay thần kinh, nội tiết.
1.3 Phân loại
Tùy vào từng yếu tố mà có cách phân loại khác nhau. Dưới đây là một số tiêu chí phân loại phổ biến:
- Dựa theo sinh học: miễn dịch tự nhiên và miễn dịch nhân tạo
- Dựa theo phương thức loại trừ kháng nguyên nói chung: miễn dịch dịch thể (do các phân tử hòa tan trong dịch thể thực hiện) và miễn dịch tế bào (do các tế bào trực tiếp thực hiện).
- Dựa theo vai trò: miễn dịch sinh lý (với vai trò bảo vệ cơ thể) và miễn dịch bệnh lý (nếu hoạt động của hệ miễn dịch đưa lại bệnh tật); hoặc miễn dịch học cơ bản và miễn dịch học ứng dụng…
Khi có tín hiệu gây hại từ tác nhân nào đó, cơ thể sẽ tự triển khai cơ chế miễn dịch. Tức là tăng cường sức đề kháng bằng cách tạo hàng rào phòng ngự của hệ thống miễn dịch tự nhiên và miễn dịch nhân tạo. Chúng không hoạt động độc lập với nhau mà luôn phối hợp chặt chẽ với nhau.
2. Miễn dịch là con đường bảo vệ cơ thể
Hệ thống miễn dịch là lá chắn thép giúp cân bằng môi trường bên trong và ngăn chặn các tác nhân bên ngoài cơ thể. Các cơ quan miễn dịch được phân bố khắp cơ thể. Chúng hoạt động thống nhất cùng dây thần kinh, tim, hệ thống cơ bắp và xương và đường tiêu hóa. Điều này đảm bảo hoạt động đúng đắn của cơ thể tương ứng với từng chức năng.
Chức năng của hệ thống miễn dịch dựa trên một mạng lưới thông tin phức tạp và năng động. Khi các tế bào miễn dịch tiếp xúc với vật lạ, chúng sản xuất các chất hóa học khác nhau. Chúng cho phép các tế bào điều chỉnh tốc độ tăng trưởng và trạng thái của nó. Đồng thời, huy động chúng và dẫn chúng đến nơi cơ thể bị ảnh hưởng. Hệ miễn dịch suy yếu khiến cơ thể nhạy cảm hơn với các bệnh khác nhau. Một số biểu hiện như cảm lạnh, nhiễm trùng, cúm, dị ứng, viêm khớp, ung thư,… Điều này là lý giải tại sao tầm quan trọng của miễn dịch không chỉ giới hạn ở việc ngăn ngừa bệnh tật. Nó còn ảnh hưởng đến chất lượng cuộc sống và sức khỏe tổng thể.
Xem thêm:
- Ức chế miễn dịch là gì? Cách ứng dụng an toàn và hiệu quả
- Suy giảm hệ miễn dịch là gì? Dấu hiệu và giải pháp đối phó
3. Miễn dịch tự nhiên và miễn dịch nhân tạo
3.1. Miễn dịch tự nhiên
Miễn dịch tự nhiên còn được gọi là miễn dịch bẩm sinh hay miễn dịch không đặc hiệu. Nó đáp ứng mọi nhu cầu miễn dịch. Cụ thể là đáp ứng về cường độ và quy mô nếu yếu tố xâm nhiễm như nhau. Dù xâm nhập lần đầu hay lần sau. Nó hình thành rất sớm trong quá trình tiến hóa của động vật đa bào. Bởi vậy, nó đảm bảo tính bền vững, ổn định và ít sai sót khi truyền qua các thế hệ.
Đi sâu vào phân tích miễn dịch tự nhiên, có các hàng rào bảo vệ sau:
-
Hàng rào vật lý
Da và niêm mạc giúp ngăn cách nội môi (cơ thể) với ngoại môi (môi trường xung quanh). Da lành lặn giúp cản trở kháng nguyên xâm nhập. Da được cấu tạo bởi rất nhiều tế bào. Trong đó, lớp tế bào ngoài cùng đã sừng hóa, luôn được bong ra và đổi mới. Từ đó, tạo lớp màng bảo vệ chống lại kháng nguyên.
Chất nhầy do những tuyến ở dưới niêm mạc tiết ra giúp bảo vệ tế bào khỏi các vi khuẩn và vật thể lạ. Một số niêm mạc (mắt, miệng, đường tiết niệu) thường xuyên được rửa sạch bởi các dịch tiết, loãng (nước mắt, nước bọt, nước tiểu). Một số niêm mạc khác, nhất là ở đường hô hấp, lại có các vi nhung mao luôn rung động. Nó có khả năng cản bụi chứa vật thể lạ. Ngăn chặn chúng khỏi phế nang và đẩy dần ra khỏi phế quản cùng phản xạ ho và hắt hơi.
-
Hàng rào hóa học
Các chất nội tiết trên da như acid lactic, acid béo của mồ hôi và tuyến mỡ dưới da khiến các vi khuẩn không tồn tại được lâu. Chất nhầy bảo vệ bề mặt tế bào khỏi bị enzyme neuraminidase của virus tác động. Dịch tiết các tuyến như nước mắt, nước bọt, nước mũi,… chứa nhiều lysozym. Đây là một loại enzyme muramidase có tác dụng trên vỏ của một số vi khuẩn. Những thành phần khác của huyết thanh như bổ thể, interferon thấm ra ngoài niêm mạc hỗ trợ quá trình bảo vệ không đặc hiệu này.
Tóm lại, tại da và niêm mạc, hàng rào hóa học làm tăng tác dụng của hàng rào vật lý. Ở một số tế bào, thực bào chuyển từ máu qua niêm mạc cũng tham gia vào quá trình miễn dịch tự nhiên. Ngoài ra, khi kháng nguyên vượt qua hàng rào vật lý thì sẽ gặp phải hàng rào hóa học trong cơ thể. Cụ thể là huyết thanh và một số hoạt chất khác.
-
Hàng rào tế bào
Hàng rào có cấu tạo phức tạp nhất nhưng cũng quan trọng nhất. Trong đó, có tiểu thực bào và đại thực bào. Tiểu thực bào là những bạch cầu đa nhân trung tính của máu. Đại thực bào bắt nguồn từ tủy xương. Nó phân hóa thành mono bào ở máu rồi di tản tới các mô trở thành hệ thống võng nội mô. Quá trình thực bào bao gồm 3 giai đoạn: gắn, nuốt, tiêu. Chưa kể, còn có tế bào NK (natural killer) – biến thể của lympho bào. Tuy nhiên, với chất tiết perforin, chúng có khả năng tiêu diệt không đặc hiệu các tế bào u và tế bào chứa virus.
3.2. Miễn dịch nhân tạo
Miễn dịch nhân tạo còn được gọi là miễn dịch thu được hoặc miễn dịch đặc hiệu. Đây là trạng thái miễn dịch xuất hiện khi cơ thể đã tiếp xúc với kháng nguyên (được đưa vào chủ động, như vắcxin hay ngẫu nhiên). Quá trình miễn dịch nhân tạo gồm 3 bước: nhận diện, hoạt hóa và hiệu ứng. Cụ thể:
-
Nhận diện hay xử lý và trình diện kháng nguyên
Cơ chế hoạt động
Khi nhận thấy sự xâm nhập của vật thể lạ, cơ thể sẽ tự động tiết ra sức đề kháng. Phản ứng bảo vệ này gọi là đáp ứng miễn dịch tự nhiên. Trong đó, đại thực bào có vai trò rất quan trọng. Đây cũng là bước đầu đáp ứng miễn dịch đặc hiệu. Chúng có chứng năng nhận diện bằng xử lý và trình diện kháng nguyên. Tức là nhận diện và truyền các thông tin về kháng nguyên cho các lympho bào cư trú tại những hạch gần khu vực xâm nhập.
Thực bào thực hiện tiêu diệt các kháng nguyên lạ bên trong “thể thực khuẩn”. Sau đó, một số sản phẩm giáng hóa của chúng được đưa ra ngoài màng thực bào. Đồng thời, kết hợp với phân tử hòa hợp mô lớp II để trình diện sản phẩm giáng hóa với các tế bào có thẩm quyền miễn dịch khác. Lympho bào sẽ tham gia vào đáp ứng miễn dịch lần đầu. Những lympho bào nhận được thông tin đã mẫn cảm (hay hoạt hóa). Tức là đã tiếp xúc với kháng nguyên và sẽ sản xuất ra chất chống lại đặc hiệu với kháng nguyên đó. Chất này được gọi là kháng thể. Kháng thể được đổ vào dịch nội môi gọi là kháng thể dịch thể, do quần thể lympho bào B sản xuất. Loại kháng thể thứ hai nằm ngay trên màng của những tế bào sinh ra nó. Nó được gọi là kháng thể tế bào, do quần thể lympho bào T sản xuất.
Thời gian và mức độ hiệu quả
Đáp ứng miễn dịch lần đầu có thời gian tiềm tàng dài, cường độ đáp ứng kém và thời gian duy trì đáp ứng ngắn. Một số lympho bào B và T đã được mẫn cảm sẽ trở thành các tế bào trí nhớ. Nếu tiếp xúc với các kháng nguyên gây mẫn cảm lần sau, chúng sẽ tạo ra đáp ứng miễn dịch lần hai. Trong lần này và những lần tiếp theo, các tế bào trí nhớ phát triển rất mạnh. Chúng liên kết thành một đám tế bào chuyên sản xuất ra kháng thể đặc hiệu. Bởi vậy, đáp ứng lần hai có thời gian tiềm tàng ngắn hơn, cường độ đáp ứng mạnh hơn và thời gian duy trì đáp ứng dài hơn. Việc tiêm chủng vắc-xin cũng dựa trên cơ chế này.
-
Bước hoạt hóa
Các lympho bào có thụ thể tương ứng với thực bào trình diện sáp vô. Việc liên kết giữa hai tế bào tạo ra quá trình hoạt hóa lympho bào. Nếu là lympho bào B, đáp ứng miễn dịch dịch thể được hình thành. Nếu là lympho bào T, đáp ứng miễn dịch tế bào được hình thành. Đáp ứng miễn dịch đặc hiệu được chia thành đáp ứng miễn dịch dịch thể và tế bào. Tuy nhiên, chúng có liên quan mật thiết và tương tác phức tạp.
4. Sự khác nhau giữa miễn dịch tự nhiên và miễn dịch nhân tạo là gì?
Cả hai loại miễn dịch này đều rất quan trọng với cơ thể. Đồng thời, tương ứng với các chức năng riêng nhằm nhằm phân biệt, hỗ trợ nhau. Dưới đây là một số điểm chung và riêng giữa miễn dịch tự nhiên và miễn dịch nhân tạo đã được BCC tổng hợp.
4.1 Điểm chung
Cả hai loại miễn dịch đều có chức năng bảo vệ cơ thể. Đồng thời, chống lại các tác nhân gây bệnh. Cụ thể là ngăn chặn, tiêu diệt vi khuẩn, virus gây bệnh xâm nhập vào cơ thể. Đồng thời, chúng đều hoạt động dựa trên các yếu tố miễn dịch như dịch thể, tế bào,…
4.2 Điểm khác
-
Tính di truyền
Miễn dịch tự nhiên đáp ứng miễn dịch đầu tiên của cơ thể. Vì vậy, chúng có khả năng di truyền, mang tính bẩm sinh và không đặc hiệu. Còn miễn dịch nhân tạo thì không. Miễn dịch tự nhiên là dòng đáp ứng miễn dịch đầu tiên của cơ thể.
-
Kháng thể được tiết ra
Với miễn dịch tự nhiên, các kháng thể được bạch cầu tự tiết ra để chống lại các tác nhân gây bệnh. Với miễn dịch nhân tạo, các kháng thể này được tạo ra từ bạch cầu do vacxin. Miễn dịch thu được sẽ kích hoạt ngay lập tức sau khi tiếp xúc giữa kháng nguyên nhất định và hệ miễn dịch một thời gian. Đây là khoảng thời gian đặc biệt quan trọng đối với việc phân chia và biệt hóa của các tế bào có liên quan và sản xuất kháng thể.
-
Tính bền vững
Miễn dịch tự nhiên tồn tại trong suốt thời gian sống của con người từ khi sinh ra. Do đó, nó đảm bảo tính bền vững. Miễn dịch tự nhiên cũng được tăng cường bởi một số tế bào máu nhất định. Còn miễn dịch nhân tạo tuy ổn định nhưng không duy trì được mãi. Chúng là miễn dịch đặc hiệu và đại diện cho dòng thứ hai đáp ứng miễn dịch của cơ thể. Đồng thời, không bị phá hủy bởi hệ thống miễn dịch tự nhiên. Chức năng của hệ miễn dịch đặc hiệu được đảm bảo bởi kháng thể.
Xem thêm:
- Bệnh tự miễn là gì? Dấu hiệu nhận biết và liệu pháp điều trị
- 4 dấu hiệu nhận biết hệ miễn dịch kém là gì? Chi tiết cần biết
5. Kết luận
Trong bài viết này, chúng ta đã khám phá về miễn dịch là gì và vai trò “lá chắn thép” trong bảo vệ sức khỏe con người. Miễn dịch không chỉ là cơ chế bảo vệ. Nó còn giúp duy trì cân bằng cơ thể và khả năng chống lại môi trường bên ngoài. Hiểu rõ về cách miễn dịch hoạt động giúp chúng ta đưa ra các quyết định nhằm nâng cao chất lượng cuộc sống lối sống và chăm sóc sức khỏe. Từ đó, duy trì hệ thống miễn dịch bảo vệ mạnh mẽ và vững chắc. BCC chuyên cập nhật nhanh chóng và chính xác nhất các thông tin liên quan đến các nghiên cứu về chủ đề Miễn dịch trong nước và trên thế giới.
